موسیقی موغام آذربایجانی

شوستا کوویچ , آهنگساز بزرگ روس عصر حاضر , مکتب آهنگسازی آذربایجان را مکتب عالی موسقی آذربایجان نام برده است . موسیقی آذربایجان مختص قفقاز و آسیای میانه نبوده است بلکه در خاور میانه و خاور نزدیک به طور وسیعی انتشار یافته . البته اصل موسیقی آذربایجان بر موسیقی همان موسیقی آذری است که در ایران رواج دارد ...

موسیقی آذربایجان در گذر اعصار رشد و صیغل یافته و مسیر تکامل خاص خود را پیموده و به عالی ترین درجه رسیده است .

شوستا کوویچ , آهنگساز بزرگ روس عصر حاضر , مکتب آهنگسازی آذربایجان را مکتب عالی موسقی آذربایجان نام برده است . موسیقی آذربایجان مختص قفقاز و آسیای میانه نبوده است بلکه در خاور میانه و خاور نزدیک به طور وسیعی انتشار یافته . البته اصل موسیقی آذربایجان بر موسیقی همان موسیقی آذری است که در ایران رواج دارد .

موسیقی آذری به گونه های ملی , شفاهی و عاشیقی قابل بخش بندی است و در این میان هنر عاشیقی دارای ویژگیهای ملی و شفاهی است .

هنر موسیقی عاشیقی از نظر مضمون : قهرمانی , رزمی , موضوعات تغزلی و کلاسیک و … و داشتن خصوصیات سنتی از یک طرف آفرینش حرفه ای را تشکیل می دهد ولی از نظر ساختار یک هنر فولکور است .

▪ موسقی آذ ری به سه دسته زیر تقسیم می شود :

۱) موسیقی ملی ( ترانه ها و آهنگهای رقص )

۲) ملی – حرفه ای ( همان عاشیقی )

۳) شفاهی حرفه ای ( دستگاههای موقامی , موقامهای دارای فرم کوچکتر , موقامهای ضربی )

یکی از مهمترین راههای حفظ و اشاعه موقامها و همچنین تمامی آثار فولکلوریک نغمه نگاری آنها است .

● موقام :

موقام موسیقی کهن ملی آذربایجان به علت علاقه خاص این ملت به آن و زیبایی عمیقش و همچنین پیوند آن با ادبیات و شعر عاشیقی , تکامل زیادی یافته است . رامز زهاب اف آن را به سه دسته زیر تقسیم می کند :

۱ دستگاههای موقامی

۲) موقامهای دارای فرم کووچکتر

۳۰ موقامهای ضربی

زمان شکل گیری موقامها به درستی معلوم نیست .

در چگونگی و کیفیت موقام نوازنده ها و خواننده ها نقش مهمی را ایفا می کنند و اجرای عالی دستگاههای موقامی به دانش عمیق , توانایی درک , رعایت اصول تناسب,زیبایی شناسی( Esthetiorue )و تجربه و مهارت زیاد نیاز دارد . و برای نیل به این هدف نوازنده باید آموزشهای طولانی مدت (١۰ – ۵ ) سال فقط در زمینه نوازندگی ببیند .

▪ موقام در منابع علمی :

موقامهای آذری , هنر شعری – موسیقایی , که دارای تاریخی کهن می باشند و به طور وسیع در شرق گسترش یافته است و به دلیل زیبایی خاص خود , نظر محققین را در تمامی اعصار به خود جلب کرده است .

تاریخ آموزش موقام , در آذربایجان شامل دو دوره قدیم و جدید است .

در دوره قدیم رساله ها و منطومه های بسیاری در این باب به چشم می خورد ک ه به زبانهای فارسی و عربی و گاه ترکی نوشته شده اند که بیشتر آنها در قرنهای هشتم و نهم شمسی به رشته تحریر در آمده اند , که بحث آنها بیشتر برروی لاد ( واژه ای روسی به معنای مقام یا Mode است ولی برای اینکه با موقام آذری اشتباه نشود با همان نام به کار رفته است ) و ریتم است . یکی از نظریه پردازان بزرگ ایران به نام صفی الدین ارموی , نظریه پرداز مشهور آذربایجانی , بود که بوجود آورنده سیستم جدی مقامهای شرق به شمار می رود .

علم موسیقی با رساله های کوکبی , درویش علی بخارایی و میرزابیک آذربایجانی غنی تر می شود و همه اینها نشاندهنده این است ه موسیقی ایران و بخصوص موسیقی آذری از دیر باز مورد بررسی قرار گرفته است . اما متاسفانه این تحقیقات در اوج خود ناکام ماندند . حتی حکیم ابوخضر فارابی در آثار گرانبهایش به موضوع موقام اشاره کرده است .

لازم به یاد آوری است که موسیقی آذری حتی با حمله مغولها نیز از بین نرفت و نه تنها از بین نرفت , بلکه در همین زمان موسیقیدانان برجسته ای از جمله صفی الدین ارموی (١٢۹۴ – ١٢٣۰ ) معرف موسیقی آذری در تمام دنیا قرار دارد .

ارموی برای نخستین بار " ١٢ موقام " را به طور سیستماتیک در آورد اگر خود وارد انواع آن را به آوازها و بخش ها – شعبه ها , تقسیم نمود . همچنین او در آثار علمی خود ضمن شرح مسائل فیزیکی , آکوستیکی , قدرت تاثیر گذاری , ملودی , ریتم و وزن موسیقی , قوانین موقامها , توالی اصوات آنها و فونکسیون درجات را نیز توضیح داده است .

از دیگر نظریه پردازان ایرانی – آذری , عبد القادر مراغه ا ی ( ١۴٣۴ – ١٣۵٣ ) است که در اروپا برای نخستین بار دانشمند آلمانی گیزه وتر Gizze Wetter ( ١۸۵۰ – ١۷۷٣ ) از عبد القادر به عنوان نظریه پرداز موسیقی نام برده است . در نخستین پژوهشهای مراغه ای به موقام به طور آشکارا بر می خوریم .

ثریا آقایوا محقق آثار مراغه ای می نویسد : " … در پژوهشهای مراغه ای برای نخستین بار مفهوم مقام ( لار ) و نظریه مربوط به آن نیز توضیح داده می شود . "

در قرنهای شانزده و هفده از رسابات نجم الدین کوکبی , درویش علی و میرزابیک آذربایجانی می توان اطلاعات جالبی در رابطه با موقامها بدست آورد .

▪ کوکبی ١٢ موقام را به ٢۴ شعبه اصلی , ٦ آواز و سه رنگ جدا شده از ١٢ موقام اصلی تقسیم می کند :

عشاق , نوا , بوسیلک , راست , اصفهان , زیر افکنه ( که کوچک نیز نامیده می شود ) , بزرگ , زنگوله , نهاوند , رهاوی , حسینی , داق و قسمتها و انواع آن .

میرزا بیک علاوه به موارد بالا نام چند آواز دیگر از جمله بدل ؤ حصارک و حصرک را نیز ذکر می کند .

چنانکه از مقالات میر محسن نواب ( ١۹١۸ – ١۸٣٣ ) بر می آید , در اواخر قرن ١۹ بر تعداد آوازها در آذربایجان افزوده شده بود . و از ٦ الی ١۵ رسده بود . میر محسن نواب شعبه ها و گوشه های ٦ دستگاه را بر می شمرد .

راست , ماهور , شهنازی , رهاوی ( رهاب ) , چهار گاه و نوا .

▪ دستگاه راست :

راست , پنجگاه , ولایتی منصوریه , زمین خارا , راک هندی , آذربایجان , عراق , بیات ترک , بیات قاجار , ماورا النهر , بال کبوتر , حجاز , شهناز , زنگ شتر , کرکوکی، راست.

دستگاه ماهور، ماهور، شور، عشیران، دلکش، دوگاه، زنگ شتر، حجاز، ماوراء النهر، شهناز، حاجیوئی، سارنج، شوشتر، مثنوی، سوز وگذاز، ماهور.

▪ دستگاه شهناز :

درآمد شهناز، عاشق دشتی، سلمک، مویه، لیلی و مجنون، ابوالچپ، شاه ختایی، آذربایجان، وامق، محاز.

▪ دستگاه رهاوی :

رهاب، همایون، ترکیب، غزال، بیات ترک، بیات قاجار، زمین خارا، ماوراء النهر، بال کبوتر، مجاز، بغدادی، شهناز، آذربایجان، مراج، عشیران، زنگ شتر، عثمانی، بیات کرد، بیات شیراز، حاجیونی، سارنج، شوشتر، مثنوی، ثقیل، سوز و گداز.

▪ دستگاه چهارگاه :

چهارگاه، سه گاه، زابل، یدّی حصار، مخالف، مغلوب، منصوریه، زمین خارا، ماورا ء النهر، مجاز، شهناز آذربایجان، عشیران، زنگ شتر، کرکوکی.

▪ دستگاه نوا :

نوا، نیشابور، درآمد شهناز، سیلک، حسینی، مسیحی، شهناز، حاجیونی، بیات کرد، آذربایجان، عشیران، زنگ شتر، کرکوکی، شاه ختایی، افشاری (اوشاری)، شکستهٔ عشیران.

اما این تقسیم بندی تاحدودی ناقص است، مثلا به دستگاه مهم شور اشاره ای نشده است. در موسیقی آذری بیشتر از سه گاه و شور استفاده می شود اما راست، شوشتر، چهارگاه و بیات شیراز نیز کم کاربرد ندارند و در این میان همایون از همه کمتر به کار می رود.

موقام در منابع ادبی معتبری از قبیل قابوسنامه و خصوصا خمسه نظامی و … بسیار نام برده شده اند که نشانگر قدمت و اهمیت تاریخی موقامها ی آذری است .

● نغمه نگاری ( Notation ) موقامها

نغمه نگاری یعنی به نت در آوردن آثار. این راه نه تنها باعث حفظ آثار می باشد، بلکه نیروی عظیم تحقیق و بررسی را به خود جلب می نماید و موجبات باززایی آثار را نیز فراهم می آورد.

البته در قرنهای ١۰-۸ نیز این شیوه وجود داشته است. و در زمان فارابی و مراغه ای نیز نغمه نگاری به شیوهٔ خاصی صورت می گرفته است. اما در قرن ٢۰ شیوهٔ نغمه نگاری به سبک اروپایی جایگزین شد.

در عصر حاضر نخستین بار حاجی بیگ نمونه های موسیقی شفاحی- حرفه ای آذری را به نت درآورد.

▪ توالی ١٢ موقام :

۱) عشاق : دو - ر – می- فا- سل- لا-سی- بل- دو

۲) نوا : دو – ر- می بل- فا- سل- لابل- سی بل- دو

۳ ) بوسیلک : دو – ربل- می بل- فا- سل- لا- سی بل- دو

۴) راست : دو – ر- می - فا- سل- لا- سی بل- دو

۵) عراق : دو – ر- می- فا- سل- سل دیز-لا- سی - دو

۶) اصفهان : دو – ر- می- فا- سل- لابل- سی بل- دو

۷) زیرافکند : دو – ر- می بل- فا- سل- لابل- سی بل- دو

۸) مخ رکسا : دو – ر- می - فادیز- سل - لا- سی - دو

۹) زنگوله : دو – ر- می- فا-فادیز- سل بل- لا- سی بل- دو

۱۰) رهاوی : دو – ربل- می - فا- سل- لابل- سی بل- دو

۱۱) حسینی : دو – ربل- می بل- فا- سلبل- لابل- سی بل- دو

۱۲) حجاز : دو – ربل- می بل- فا- سل بل- لابل- سی بل- دو

● دستگاههای موقامی

دستگاههای موقامی نقطهٔ اوج موسیقی فولکوریک آذری هستند. با استناد به اشعار نظامی معلوم می گردد که موقام به شکل دستگاه در آن زمان به کار برده می شده است می توان به این نتیجه رسید که دستگاههای موقامی فرم مکمل شده و کلاسیک موسیقی شفاهی حرفه ای اند. این ظرایف یادگارهایی تاریخی- فرهنگی به شمار می روند.

▪ دستگاههای موقامی آذربایجان عبارتند از :

۱) راست

این موقام را می توان در تمامی سرزمین مسلمانان دید. در موسیقی قرون وسطی، اولین موقام و اساس سایر موقامها به حساب می رود و ما در موقامها. راست در موسیقی شفاهی-حرفه ای ملل خاور نزدیک یکی از ١٢ موقام اصلی است. از دیرباز تاکنون ماهیت اولیهٔ خود را حفظ کرده است. این مایه (Mode) از سل SOL شروع می شود.

موقامهای هم خانواده راست :

ـ دستگاه ماهور هندی، ماهور در فارسی معنای پرتگاه و درّه می دهد. ماهور از دستگاههای قدیمی ایران با قدمت شاید ٣۰۰۰ سال است. و در تاریخ آمده است که با قبیلهٔ ماهوریای هند مربوط است.





شعبه ها و گوشه های این دستگاه در طول تاریخ فرقهای زیادی نموده است و امروزه ۸ شعبه و گوشه است :

برداشت، مایهٔ ماهور، مشتاق، حسینی، ولایتی، شکستهٔ فارسی، عراق و قرایی.

ماهور جدای از موسیقی آذری در موسیقی کلاسیک ایران نیز تشکل وسیعی دارد و یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایران است که درجات و پایه (تونیک ) دستگاه منطبق با گام دو ماژور Domajor در موسیقی کلاسیک اروپا است ، ماهور در ترکیب واریانت آوازی ٢۰ گوشه دارد و در واریانت سازی شامل ۵۸ گوشه است .

ـ ماهور میانی :

دلیل اینکه به آن ماهور میانی می گویند این است که این دستگاه در منطقه میانی گستره صوتیتار و خواننده اجرا می شود .

تونیک ( درجه میانی که گام از آن شروع می شود ) ماهور میانی Fa است . یعنی از ماهور هندی که تونیک اش Do است چهار درجه بالاتر .

برداشت , مایه ماهور , عشاق , حسینی , ولایتی , شکسته فارس , مبرقعه و عشیران .

فونکسیون گذر در این دستگاه " شکسته فارس " است که این شعبه ( شکسته فارس ) نوعی رابط است .

ـ بیات قاجار :

از دیگر دستگاههای همخانواده موقام راست , بیات قاجار قاجار است ، لاد این موقام با راست یکی است با این تفاوت که بیات قاجار در مایه سی بمل Sib می باشد .

حس این دستگاه حسی غمگین است . این دستگاه شامل ۸ گوشه است : بیات قاجار , بیات ترک , قطار , بیاتی , چوپان بیاتی یا بیات چوپان ( که چوپانان هنگام بردن گوسفندان به چرا می خوانند ), حجاز , گبری و شکسته فارس .

ـ دوگاه :

این دستگاه همخانواده راست است و با مایه سی بمل Sib آغاز می شود .گوشه های دوگاه : دوگاه , روح الارواح , زمین خارا , ناله زنبوری , پهلوی , معنوی , ماورا النهر , حجاز , بغدادی , گبری , شاه خقایی , شیرین , شکر و دوگاه .

۲) شور

در هیچ یک از موسیقی های شفاهی – حرفه ای آسیای میانه , عرب و ترک , به این موقام بر نمی خوریم و این دستگاه حجیم ترین و پیچیده ترین دستگاه در موسیقی ایرانی و آذری است. این دستگاه حجیم ترین و پیچیده ترین دستگاه در موسیقی ایرانی و آذری است .

گوشه های این دستگاه عبارتند از : مایه , در آمد , شور , مویه , بوسیلک , سلمک , زیر کش , مگریز , سیاروح , جدایی , شهر آشوب , نشیب و فراز , خجسته , شکسته فارسی , سمایی , حجاز , بغدادی , حجاز , عربی , راز مجنونی , گبری , گوهری , سارنگ ابو عطا , غم انگیز , مهدی ضرابی , شک شهناز , کردشهناز , شور شهناز , شهناز خارا , دلکش , جوهری و شور .

۳) سه گاه

سه گاه یکی از موقامهای بسیار رایج موسیقی آذری چه در ایران و چه در آذربایجان است و روح الله خالقی – موسیقی دان برجسته ایران – نیز در کتاب نظری به موسیقی خود این امر را گوشزد کرده است . سه گاه در موسیقی آذری – به دلیل علاقه زیاد به خوانندگان و نوازندکان - در کوکهای متنوعی اجرا می شود . پرفسور م . ص . اسماعیل اف سه گاه را به ۵ ثنالیته تقسیم می کند .

▪ مایه سی Si در اکتاو کوچک ( سه گاه خارج )

▪ مایه می Mi در اکتاو اول ( سه گاه میانی ) و مایه می در اکتاو کوچک ( سه گاه زابل )

▪ مایه لا La در اکتاو اول ( سه گاه میرزا حسین )

▪ مایه ر Re در اکتاو اول ( سه گاهخ یالخین )

▪ مایه سل Sol در اکتاو اول ( سه گاه هاشم ) .

۴) سه گاه زابل

قفدیمی ترین و رایج ترین نوع سخ گاه " سه گاه زابل " است که سه گاه میانی نیز نامیده می شود . و تونیک آن می Mi است .

گوشه ها : مایه زابل , زابل , مانند مخالف , مخالف , سه گاه , جوهری , سه گاه زابل , مویه , حصارمخالف , منصوریه , روح الارواح , زمین خارا , ناله زنبوری , پهلوی , حجاز , شاه خقایی , نهاوند , سارنج , زابل , سه گاه میرزا حسین .

۵) چهار گاه

چهار گاه جدای از موسیقی آذری , شاخص موسیقی ایران است . ساختمان این دستگاه بسیار کامل است و جالب توجه این که چهار گاه دارای دو محسوس است یعنی گام در حالت بالا رونده از محسوس به هنگام سه ربع پرده است و هنگام برگشت از رو تینک به تونیک , یعنی هم یک گام بالا رونده است و هم یک گام پایین رونده ! تونیک چهارگاه نت دو Do است .

گوشه ها: چهارگاه , بسته نگار , فیروز , مانند مخالف , موالف , جوهری , مخالف ( یا کریم آبادی ) , حصار , مگریز , زیر کش , روبند , غره , مخالف , مغلوب , منصوریه , عزال , چهار گاه .

۶) شوشتر

این موقام که از موقامهای اصلی آذری است در شنونده احساس غم و اندوه ایجاد می کند . بسیاری از ترانه ها ؤ رقص ها , رنگ ها و تصنیف های آذری مربوط به این موقام است .

گوشه های شوشتر , در اواخر قرن ١۹ : امیری , شوشتر , شوشترک , شوشتر , سارنج , مثنوی , معنوی , افشاری , حیدری , عثمان , گرایی , قاراکرد , مانی و کشیش اوغلو .

بیات شیراز.

حاجی بیگ اف موسیقیدان آذربایجانی درباره این موقام می نویسد : " از نظر تاثیر هنری و روانی … بیات شیراز در شنونده احساس غم بوجود می آورد " . اما امروزه به عقیده ک . احمد اف , موسیقیدانان و نوازندگان برجسته تار " بیات شیراز " را به عنوان یک موقام غم انگیز نمی گویند . اجرای امروز این موقام , ساختار متنوع و رنگا رنگ ملودی , مخصوصا حالتهای رنگارنگ " برداشت " و " مایه بیات شیراز " و اجرای با شکوه آنها , دوری آن را از غم و غصه نشان می دهد .

گوشه ها : در آمد , بیات اصفهان , بیات شیراز , ابوالجب , جعفریه , بورشتی , آذربایجان , بیات کرد , حاجیونی , گیلی ( به معنای گلایه ) , دشتی , مهدی ضرابی , قطار , بیاتی , عاشق کش , نیریز – داوودی و عزال .

۷) همایون

همایون هفتمین دستگاه موقامی اصلی در موسیقی آذری است . همایون یکی از ٢۴ شعبه موسیقی ملل قدیم خاور نزدیک است .

▪ گوشه ها :

نوا – نیشابور , همایون , بیاتی-فیلی , سوز و گداز , ترکیب , بیداد , بختیاری , عزال , نوروزی , گونش (یعنی خورشید ) , راوندی , مثنوی , پهلوی , مولوی , مؤالف , عزال و همایون .

موقامهای کم حجم

موقامهایی هستند که نسبت به موقامهای دیگر حجم آنها ( از نظر تعداد گوشه ها ) کمتر باشد ، معمولا در این موقامها سه تا پنج گوشه یا شعبه اجرا می شود ، این موقامها نخست به صورت مستقل نبوده اند , بلکه قبلا شعبه ای از یک دستگاه موقامی دیگر بوده اند .

این موقامها عبارتند از : ١. قطار , ٢. رهاب , ٣. شهناز , ۴. بیات کرد , ۵. دشتی .

▪ قطار :

این موقام به دستگاه ماهور هندی نزدیک است چون که قطار قبلا از شعبه های ماهور هندی بوده است .

ـ شعبه های قطار : ١. قطار , ٢. مایه قطار , ٣. قطار

▪ رهاب :

از " رهاوی " یکی از ١٢ موقام کلاسیک ملل خاور نزدیک نشأت گرفته است ، رهاب از خانواده شور است .

ـ شعبه های رهاب :

١. برداشت , ٢. شکسته فارسی , ٣. عراق , ۴. قرایی , ۵. مسیحی , ٦. آیاق رهاب .

▪ شهناز :

شهناز موقامی کم حجم ولی با طیف وسیع است و در خیلی از دستگاهها هم به صورت شعبه در آمده است .

ـ شعبه های شهناز :

١. شهناز , ٢. دلکش ,٣. زیر شهناز یا شهناز ریز ،

▪ بیات کرد :

از موقامهای کم حجم خانواده شور با مایه Re .

شعبه های بیات کرد : ١ – بیات کرد , ٢ – بیات عجم , ٣ – " آیاق " بیات کرد ( فرود )

▪ دشتی :

دشتی نیز از زیر مجموعه های شور است . این موقام در موسیقی آذری خیلی مورد توجه قرار نگرفته است ،

ـ گوشه ها :

دوبیتی , گیلی , گبری , بیات کرد , نهیب , قرایی , مثنوی نور و شاه ختایی .

● موقامهای ضربی

موقامهای ضربی از گونه بسیار رایج در موسیقی شفاهی – حرفه ای آذر بایجان هستند . موقامهای ضربی دارای ویژگیهای خاص خویش هستند .

دستگاههای این موقامها مشخصأ آثاری آوازی – سازی چند قسمتی که بی شباهت به سوئیت نیست می باشند . ریتم و متد این موقامها با شعر آذری رابطه ای تنگاتنگ دارد .

۱) حیراتی یک موقام ضربی از خانواده راست می باشد و بر اساس مایه Do لاد – مقام راست استوار است .

موقام ضربی حیراتی دارای بداهه پردازی مشتمل بر برگشتهای ملودی دستگاه موقامی ماهور هندی است و متد آن ۴/٢ است .

۲) آراز بارمی :

این موقام ضربی از خانواده شور است و براساس یکی از ۷ لاد شور استوار است .

متد آن ۴/٣ و تمپوی آن سنگین است . حالت شاعرانه ای دارد و گاهی نیز با گروه کر خوانده می شود .

۳) منصوریه :

موقامی ضربی بر اساس کوک Do مقام – لاد چهار گاه است .

منصوریه مقامی با خصوصیات حماسی و قهرمانی است .

۴) سمایی شمس :

این موقام بر اساس کوک شور استوار است ، این موقام با اینکه موقام مشکلی به حساب می آید , شعبه اوج شور نیز به شمار می رود .

به طور کلی اجرای سمایی شمس در شنونده , خوشی و شوق می آفریند .

از خصوصیات این موقام این است که بر خلاف موقامهای دیگر با یک تصنیف ملایم خاتمه می یابد .

۵) مانی :

این موقام نیز مبتنی بر کوک و لاد شور است ، موسیقیدانان ملی – حرفه ای این موقام را " عثمانی " نیز می نامند . متد آن ۴/٢ و حالت ریتم مارش وار آن تا آخر موقام ادامه دارد.

۶) اوشاری ( افشاری ) :

بر اساس لاد – مقام شوشتر استوار است و متد آن ۴/٢ آست . این موقام در موسیقی عاشیقی نیز به صورت یک آهنگ سنتی , مشهور است .

ملودی این موقام منعکس کننده شکوه و عظمت است .

۷) حیدری :

این موقام نیز بر مقام – لاد شوشتر استوار است . همچنین متد آن ۴/٢ است . حجم حیدری نسبت به دیگر موقامهای ضربی کمتر است .

در این مموقام موسیقی سازی فعال تر است چونکه پایان آن بوسیله ساز انجام می شود نه با ساز – آواز .

۸) " قارا باغ شکسته سی " و " کسمه شکسته " :

در موسیقی آذری این دو نوع شکسته جایگاه بالایی دارند . این دو شعبه در قرن ١۹ به صورت موقام ضربی تغییر شکل یافتند .

گونه شکسته نخستین بار در موسیقی عاشیقی شکل یافت . قارا باغ شکسته سی اصولا توسط مردان وکسمه شکسته توسط زنان اجرا می شود .

 منبع : انجمن موسیقی نت آهنگ