اصطلاحات مربوط به فرم های قطعات موسیقی کلاسیک

آرانژمان:آهنگی که برای ارکستر یا ساز مشخصی ساخته شود را آرانژمان می‌گویند.تنظیم در موسیقی به مرحله بعد از آهنگ‌سازی گفته می‌شود که طی آن چیدمان سازها، جمله‌بندی اثر و لحن نت‌ها بر پایه قوانین کنترپوئن و هارمونی مشخص می‌شود.تنظیم‌کننده که یک قطعه را برای سازهای مختلف می‌نویسد، باید با قابلیت‌های سازهای گوناگون به‌خوبی آشنا باشد...

اصطلاحات مربوط به فرم های قطعات موسیقی کلاسیک

• آرانژمان:آهنگی که برای ارکستر یا ساز مشخصی ساخته شود را آرانژمان می‌گویند.تنظیم در موسیقی به مرحله بعد از آهنگ‌سازی گفته می‌شود که طی آن چیدمان سازها، جمله‌بندی اثر و لحن نت‌ها بر پایه قوانین کنترپوئن و هارمونی مشخص می‌شود.تنظیم‌کننده که یک قطعه را برای سازهای مختلف می‌نویسد، باید با قابلیت‌های سازهای گوناگون به‌خوبی آشنا باشد.

• اِتود (فرانسوی:Étude) به معنای مطالعه است و در موسیقی به قطعه‌هایی که گفته می‌شود که هدف آنها ارتقای تکنیک نوازندگی است. هر اتود معمولاً برای یکی از مشکلات فن نوازندگی و رفع یکی از ضعف‌های تکنیکی هنرآموزان تصنیف می‌شود. آهنگسازان و به خصوص رمانتیک‌ها طبعاً کوشیده‌اند اتودهای خود را علاوه بر تأمین هدف بالا، زیبا نیز تصنیف کنند، به طوری که تکنوازها آن را در رپرتوار رسیتالاپوس 25 شماره 6فردریک شوپن برای تمرین پیانیست برای اجرای سریع و موازی فواصل سوم کروماتیک است، و اتود اپوس 25 شماره 7 او تأکید بر تولید نغمه‌ی آوازین در یک ملودی پلی‌فونی دارد، و اتود اپوس 25 شماره 10 او اکتاوهای موازی را پوشش می‌دهد. خود، به قصد نشان دادن قابلیت نوازندگی‌شان می‌گنجانند. برای مثال، اتود.معنی دیگر اتود ، طراحی اولیه است.
• اُورتور قطعه‌ای سازی است که به عنوان مقدمه برای اپرا، اوراتوریو، باله و سایر آثار دراماتیک یا به عنوان یک قطعه مستقل اجرا می‌شود و معمولاً شامل نغمه‌های اصلی آن اثر است. این قطعه در اجراهای نمایشی زمانی که هنوز پردهٔ نمایش بالا نرفته‌است، توسط ارکستر اجرا می‌شود. در موسیقی ایرانی، از اواخر دوره قاجار،برای اولین بار توسط درویش خان مقدمه‌ای بنام پیش‌درآمد قبل از درآمد اجرا می‌شود.واژهٔ معادل پیش‌نوا از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی‌ برای اورتور پیشنهاد شده‌است.

• اُپرا آمیزه‌ای از موسیقی و نمایش است تا حقیقت به تصویر کشیده شود. از این رو برای خلق آثار اپرایی باید در دو بخش موسیقی و نمایش عالم بود تا پدیده‌ای درخور تحسین ایجاد کرد. بزرگان هنر در برتری هر یک از این دو مؤلفه بر دیگری اختلاف نظر دارند؛ به عنوان مثال ریشارد واگنر موسیقی را در خدمت هدف والای نمایش می‌داند. با این حال موسیقی دارای اعجازی است که با آن، داستانی هرچند ساده به تجربهٔ احساسی عمیق و دل‌انگیز بدل می‌شود. همچنین داستانها و نمایشنامه‌های موفق نیز با درآمیختن با موسیقی، بقا و عمق بیشتری می‌یابند.اپرا مجموعه‌ای است از هنرهای مختلف: موسیقی، ادبیات، فن بازیگری، طراحی صحنه، دکور و کارگردانی. اپرا از ارزنده‌ترین پدیده‌های جهان موسیقی است. طی چندین قرن اپرا با تحولات فراوان همه گونه رویدادها و سبکهای موسیقی را تجربه کرد و به تکامل رسید.اُپِرا هنری است که بر روی یک سکو یا سن نمایشی که هماهنگ و سازگار با موسیقی ساخته شده انجام می‌گیرد. نمایش اجرایی در اپرا عناصر ویژهٔ تئاتر مانند زمینه‌پردازی و محیط نمایشی، جامه‌ها، چهره‌پردازی و بازیگری را در خود دارد. ولی در اپرا واژه‌هایی که بازگو می‌شود یعنی اپرانامه (libretto) سخن‌پردازی گفتاری نبوده بلکه به گونهٔ آوازی و سرودی است. خوانندگان اپرا را یک گروه از همنوایان همراهی می‌کنند. همنوایان می‌توانند یک گروه کوچک سازی باشند یا یک سازگان سمفونیک کامل.البته امروزه این هنر به مانند گذشته نیست و گاه با سبکهای دیگر موسیقی آمیخته شده‌است یا اینکه به تنهایی و بدون نمایش اجرا می‌شود.آوازهای اپرا شامل دو قسمت است:

1. آریا (Aria) که قسمت اصلی اپراست و خواننده در آن با آرایشهای آوازی، قدرت و مهارتش را ابراز می‌دارد.
2. رسیتاتیف (Recitatif) که نوعی از فن بیان و مکالمهٔ آوازی است و غالباً پیش از آریا قرار می‌گیرد. در اپرای ایتالیایی، رسیتاتیف رابط بین دو آریاست:

الف-رسیتاتیف ساده(Recitatif Secco)که آواز بدون ارکستر است و فقط با چند آکورد کوتاه همراهی می‌شود.

ب-رسیتاتیف آکامپانیه(Recitatif accampagne) که خواننده به همراهی ارکستر می‌خواند و بیشتر در اپراهای  فرانسوی معمول است.

از جمله رهبران ارکستر اپرا می‌توان گوستاو مالر را نام برد.

• توکاتا (toccata) از واژگان موسیقی است.توکاتا فرمی است برای سازهای کلاویه‌دار که اصل و ریشه‌اش به سدهٔ شانزدهم می‌رسد. فرم توکاتا آزاد و نزدیک به فانتزی است. توکاتا در اصل قطعه‌ای نمایشی است که برای نشان دادن چیره‌دستی نوازنده یا توانایی‌های ساز ساخته می‌شود. این فرم در آغاز سدهٔ هفده میلادی توسط آهنگ‌سازانی که برای ارگ آهنگ می‌ساختند ابداع شد و در زمان باخ به اوج تکامل خود رسید. موسیقی‌دانان بعدی گاه از این فرم برای ساختن آثار دشوار بهره گرفته‌اند.در نوع توکاتا که بیشتر در دوران باروک به‌کار می‌رفته از حرکت‌های سریع ملودیک با پاساژهای پیچیده و طولانی استفاده می‌شود. توکاتا معمولاً حالت هیجانی دارد و گونه‌های اولیه آن برای هر سازی نوشته می‌شد اما از آن‌جایی که رفته‌رفته حالت تک‌نوازی به‌خود گرفت خیلی زود ویژهٔ سازهای کلاویه‌ای شد.پرآوازه‌ترین توکاتاهای ارگ از یوهان سباستیان باخ (توکاتا ب.و.اف ۵۶۵)، لئون بولمان (توکاتا در سوئیت گوتیک) و شارل-ماری ویدور (توکاتای سمفونی ارگ پنجم) هستند.واژهٔ توکاتا از فعل ایتالیایی toccare به معنی بساویدن گرفته شده‌است.(فرهنگ تفسیری موسیقی، ترجمه و گردآوری: بهروز وجدانی، تهران: ناشر: مترجم، چاپ نخست، ۱۳۷۱)

نت‌های آغازین توکاتای معروف ب.و.اف ۵۶۵ اثر یوهان سباستیان باخ.

• سمفونی (به انگلیسی: symphony)، از کلمه یونانی Συμφωνία گرفته شده‌است.در موسیقی کلاسیک سمفونی به قطعه‌ایی ارکسترال گفته می‌شود که از چند بخش مجزا به نام موومان تشکیل شده باشد. هر سمفونی دارای فرم سونات است.فرم سونات در حقیقت همان فرم چهار بخشی یا چار موومان است. قدمت آن به قرن هیجدهم میلادی در اروپا باز می‌گردد. یوهان سباستین باخ، موتزارت، هایدن و بتهوون در شکل گیری آن تأثیر به سزایی داشته‌اند(منبع :کتاب موسیقی سنفونیک، ادوارد داونز، ترجمه علی اصغر بهرام بیگی، انتشارات آگاه و کتاب فرهنگ بزرگ موسیقی، رولان دوکانده، شرکت تهران فاریاب)
• سونات (Sonata) به قطعه موسیقایی گفته می‌شود که برای یک و یا بیشینه دو ساز نوشته می‌شود و در چند موومان اجرا می‌گردد.

• رپرتوار (فرانسوی: Répertoire، انگلیسی: Repertory) در معنای لغوی یعنی فهرست یا جدول. اما در اصطلاح موسیقی مجموعه قطعه‌های موسیقی است که تکنواز (یا خواننده) برای رسیتال، یا ارکستر برای کنسرت آماده می‌کند. تعداد قطعه‌های موسیقی در رپرتوار، معمولاً زیادتر از قطعه‌هایی است که در برنامه‌ی رسیتال یا کنسرت اعلام می‌شود، زیرا ممکن است شرکت‌کنندگان پس از اتمام برنامه در عین تشویق مجری(های) برنامه اجرای قطعه‌های دیگری را طلب کنند.قطعه معمولا ارکسترال در موسیقی کلاسیک است که از چند موومان تشکیل شده است . در فارسی بصورت سمفونی و سنفنی نیز نوشته شده است . کلمه انگلیسی symphony از کلمه یونانی Συμφωνία گرفته شده است . شروع آن به قرن هیجدهم میلادی باز می گردد.سنفونی های اولیه در ابتدا همان اورتورهای اپرایی بودند . زمانی که سنفونی فرم مستقلی پیدا کرد موومان چهارمی به آن افزوده شد. یوهان کریستیان باخ و موتزارت در هایدن و بتهوون در شکل گیری آن تاثیر به سزایی داشته اند.

• کُنسِرتو (اصل تلفظ ایتالیایی: کُنچــِرتو) قطعه‌ای موسیقی است که برای ارکستر و یک ساز (معمولاً پیانو یا ویولن) و یا چند ساز، معمولاً در سه موومان تصنیف شده است. نقش ارکستر در مجموع همراهی ساز تکنواز است و به همین ترتیبب ساز تکنواز نقش اصلی را طی تمام قطعه ایفا می‌کند.

• نوکتورن (گرفته شده از واژه فرانسوی noturnal) قطعه ایست که معمولا در شب نواخته می شد.کلمه نوکتورن اولین بار هنگامی در قرن هفدهم به کار برده شد که قطعاتی گروهی و دارای چندین موومان که اغلب در مهمانی های شبانه نواخته می‌شد ظهور کردند. گاهی از معادل ایتالیایی این کلمه برای نام‌گذاری چنین قطعاتی استفاده می‌شد که می توان به سرناتا نوتورنا (serenata notturna) اثر موتسارت اشاره کرد. در آن زمان نوکتورن را الزاما برای شب نشینی ها نمی‌نوشتند اما ممکن بود مانند سرناد برای یک اجرای شبانه درنظر گرفته شود.فرم نوکتورن عامیانه‌تر از قطعات تک موومانی است که اغلب برای پیانو سلو نوشته می شد. این فرم در قرن نوزدهم گسترده‌تر شد.اولین کسی که قطعاتی با عنوان نوکتورن نوشت، جان فیلد آهنگساز ایرلندی بود که پدر نوکتورن مدرن (رمانتیک) خوانده می شود اما با این حال فردریک شوپن مشهور ترین آهنگساز در زمینه تصنیف نوکتورن است که ۲۱ نوکتورن برای پیانو نوشته است. از آهنگسازان پس از شوپن که نوکتورن هایی نوشته اند می توان به گابریل فوره، الکساندر اسکریابین و اریک ساتی اشاره کرد.از نمونه‌های دیگری که می توان برای این فرم موسیقایی مثال زد رویای نیمه شب تابستان اثر مندلسون است که برای ارکستر نوشته شده و موومان اول کنسرتو ویلن شماره ۱ ساخته دیمیتری شوستاکوویچ.اولین موومان از سونات مهتاب اثر بتهوون را نیز می توان نمونه‌ای از یک نوکتورن دانست، اگرچه بتهوون خود چنین تعبیری از سوناتش نداشت.نوکتورن ها قطعاتی ملایم و آرام و اغلب پر معنی و غزل گونه و گاهی غم انگیز هستند. اما برخی از نوکتورن‌ها حس کاملا متفاوتی را القا می کنند مانند دومین نوکتورن ارکسترال دبوسی که حالتی سرزنده و شاد دارد.

• پارتیتور (ایتالیایی: partitura، انگلیسی: score) نت‌نویسی‌ای که نت تمام بخش‌های سازی و آوازی یک ارکستر بزرگ، ارکستر مجلسی یا همنوازهای دیگر بر روی آن ثبت شده باشد. در پارتیتور هر حامل متعلق به یک بخش، یک ساز یا گروهی از سازهای همنام است که ملودی را همزمان اجرا می‌کنند. میزان‌بندی در پارتیتور، به وسیله‌ی خطوط عمودی صورت می‌گیرد که تمام حامل‌های مربوط به بخش‌های ملودیک همزمان را در بر می‌گیرد. هر رهبر ارکستر در کار رهبری به نتی که به شکل پارتیتور نوشته شده است، نیاز دارد و از روی آن ارکستر را رهبری می‌کند.

• موومان به معنای بخش کاملی از یک اثر بزرگ‌تر موسیقی است که خود آغاز و انجامی دارد. آثاری مانند سمفونی و کنسرتو و سونات هر یک از چند موومان تشکیل می‌شوند. گاه یک موومان از اثری در کنسرت‌ها اجرا می‌شود ولی اجرای هر اثر موسیقی وقتی کامل است که تمام موومان‌های آن اجرا شود.معمولا در اجرای آثار موسیقی پس از پایان یک موومان و پیش از آغاز موومان بعدی مدتی سکوت برقرار می‌شود. گاه برخی آهنگسازان مشخص می‌کنند که اجرای موومان بعدی بلافاصله و بدون این سکوت شروع شود.در موسیقی اروپایی (بجز در اپرا) رسم نیست که شنوندگان در طول اجرا یا پس از پایان هر موومان نوازندگان را تشویق کنند و این کار پس از اتمام همه اثر انجام می‌گیرد.

• لایتموتیف (از آلمانی leitmotiv به معنی نغمه راهبر یا شاخص) قطعه‌ای کوتاه و تکرار شونده است که در برخی از کارهای موسیقی برای اشاره به شخصیتی یا مکانی یا اندیشه‌ای به‌کار می‌رود. لایتموتیف بدین‌ترتیب نشانه‌ای می‌شود که با هربار حضور، اجرا شنونده را به‌یاد آن شخصیت یا مکان یا اندیشه می‌اندازد.اگرچه لایتموتیف معمولاً نغمه کوتاهی است، ولی گاه به صورت ضرب یا آکورد خاصی هم بکار می‌رود.لایتموتیف را نخست کارل ماریا فون وبر آهنگساز آلمانی بکار برد ولی مشهورترین کاربرد آن در اپراهای واگنر است.