ردیف و آواز

استاد ابوالحسن صبا در تاریخ موسیقی ایران چه به لحاظ پژوهشی و معلمی و نیز تسلط کامل به شش ساز موسیقی از نوادر فرهنگ و هنر است...

ردیف و آواز
استاد ابوالحسن صبا در تاریخ موسیقی ایران چه به لحاظ پژوهشی و معلمی و نیز تسلط کامل به شش ساز موسیقی از نوادر فرهنگ و هنر است، او نخستین و از معدود هنرمندانی است که با پژوهش و تحقیق در میان روستاییان و شناسایی آواها و نغمه‌های مهجور بومی و محلی مناطق روستایی شمال کشور، به ثبت و نت‌نگاری و اجرای آن با ارکستر سازهای ملی ایران پرداخت.
خود چنین میگوید:

از سویی سفر از این روستا به آن روستا، ‌مشکلات زیادی برایم داشت. رفتن به بعضی از روستاها چند روز پیاده‌روی لازم داشت. به جاهای دیگر مثل کوه‌های عمارلوی دیلمان و کوهستان‌های اطراف گیلان هم با اسب و قاطر می‌رفتم، اما شوق ثبت ترانه‌های روستایی نمی‌گذاشت که خستگی در بدنم باقی بماند......... کار هنری- مخصوصاً در ایران- خیلی ناکامی دارد، خیلی زجر دارد. اما ناگفته نگذارم که این ناکامی و زجر چون برای هنر و در راه آن است، بسیار بسیار لذت بخش است؛ لذتی که هیچ زبانی قادر به توصیف آن نیست. ولی اگر بخواهیم هنر را به خاطر این ناکامی کنار بگذاریم، آن وقت تنها ، چهره ای مخوف از زندگی روبه روی ماست
صبا معتقد بود ریشه همه موسیقی‌ها یکی بوده که عقیده افراطی برخی موجب جدایی آن‌ها شده و وضع کنونی را به وجود آورده است او معتقد بود که موسیقی ایرانی ساخته روح، محیط و عواطف ایرانی است و چیزی نیست که دور ریخته یا عوض شود بلکه فقط باید براساس پایه‌های صحیح و علمی استوار شود و از تقلیدهای ناروا مصون بماند
جایی دیگر:

موسیقی کلاسیک ایرانی که مبدأ آن دستگاه‌های ماست، به قدری غنی است که سالیان دراز وقت لازم دارد تا علاقه‌مندان به آن وارد شوند و به وسعت این دریای بی‌کران پی ببرند. اگر کسی این دستگاه‌ها را یاد گرفت و ردیف‌ها را شناخت، در آن قوی شد، الهاماتی می‌گیرد که می‌تواند سرمایه‌ی هنری خویش سازد.....موسیقی جاز که از آمریکا و اروپا به ایران آمد به علت آنکه ریتم دارد دارای جذبه و کشش است و به‌خصوص برای کسانی که فهم موسیقی‌شناسی‌شان قوی نیست، خیلی جالب می‌باشد. همچنان‌که این موسیقی به موسیقی کلاسیک اروپا لطمه زد؛ پس از ورود به ایران موسیقی جدی ما را نیز از بی‌رحمی خود برکنار نساخت و به این دلیل فعلاً موسیقی جدی و کلاسیک ما خودش را پنهان کرده و پیش خواص است، و خواص از آن خوششان می‌آید. وقتی که موسیقی جاز از نظرها افتاد، دوباره موسیقی‌های جدی و کلاسیک میاندار خواهند شد و البته عامل اقتصادی در به‌وجود آمدن و از میان رفتن این موسیقی جاز بی‌تأثیر نیست.
صبا برای نخستین بار به وجود ضرب‌های لنگ (طاق) در موسیقی ایرانی پی برد، آن هم در زمانه‌ای که استادان آن روزگاران فکر می‌کردند که نوازندگان محلی، به اشتباه ریتم‌های لنگ را می‌نوازند.
وی اعتقاد داشت کسانی که می‌خواهند به موسیقی صورت مقبول، دنیاپسند و جامعی ببخشند باید موسیقی علمی و عملی را به نحو اکمل دانسته و ادبیات ایرانی را به خوبی بشناسند، آکوستیک و صدا شناسی را بدانند و با نواختن اغلب سازها آشنایی داشته باشند.

بنان : سال‌ها بعد به دعوت روح ا... خالقی نزد صبا رفت تا به جمع خوانندگان مکتب وزیری بپیوندد. ابوالحسن صبا در اولین دیدار متوجه استعداد و توانایی‌های بنان شد.آشنایی غلامحسین بنان با روح الله خالقی، علی نقی‌وزیری و مخصوصا ابوالحسن صبا نقطه عطفی در زندگی هنری بنان محسوب می‌شود.
بنان خود بارها گفته بود که من پیشرفت خود را در موسیقی مرهون صبا و خالقی می دانم.
صبا در سال هزار و سیصد و شش از طرف استاد علینقی وزیری مامور شد تا در رشت مدرسه ای مخصوص موسیقی تاسیس کند. در سال هزار و سیصد و هشت به رشت اعزام شد تا مدرسه صنایع ظریفه را تاسیس کند. صبا که معتقد بود منابع اصلی موسیقی ایران آهنگ ها و ترانه های محلی است دوسالی را که آنجا بود به روستاهای دورافتاده می رفت و به نت نویسی و گردآوری نغمه های محلی می پرداخت و از آنها در خلق آثارش الهام می گرفت. وی نزدیک دو سال در رشت اقامت کرد و در آنجا ضمن تعلیم موسیقی، به روستاها و کوهپایه های شمال رفت و به جمع آوری آهنگ های محلی پرداخت و ارمغان های بی نظیری از این سفر به همراه آورد. زرد ملیجه، دیلمان، رقص چوبی قاسم آبادی، امیری مازندرانی و چند قطعه دیگر یادگار همین دوره از زندگی اوست. این سفر از صبا که تا آن زمان بیشتر به نوازندگی می اندیشید یک راهنما و مربی موسیقی ساخت

منوچهر همایون پور : در سال 1326 افتخار آشنایی با استاد صبا را پیدا کردم و طوق ارادت او را بر گردن نهادم و هفت برنامه رادیویی در خدمت وی بودم.وی در سن 20 سالگی در سال 1325 از طریق یکی از شاگردان ابوالحسن صبا به نام «محمد علی نامداری» به رادیو و متعاقباً به خود ابوالحسن صبا معرفی می¬شود. در سال 1326 نخستین اجراهای خود را با ارکستری به رهبری ابوالحسن صبا آغاز کرد. آشنایی با صبا وی را وارد عالم دیگری کرد، همایون¬پور خود ضرب¬شناسی، پایه-های ضرب و بعضی از ردیف¬های مشکل آواز و شیوه¬¬های جدید تلفیق شعر و موسیقی را مدیون ابوالحسن صبا می¬داند. وی بعدها با ارکسترهای مطرحی به رهبری ابراهیم منصوری، جواد معروفی، روح¬اله خالقی و حسین یاحقی همکاری کرد.
استاد ابوالحسن صبا براى او( منوچهر همایون پور) ، براى این که بتواند از هفت خوان شوراى موسیقى بگذرد و اجازه خواندن بگیرد، سنگ تمام گذاشت.

استاد "حسین دهلوی": مرحوم صبا در تمام دوران زندگی هنری خود همواره کوشش در حفظ اصالت داشت... علاقه او به آموزش و درک صحیح و دقت او در رعایت حدود هنر خود و خارج نشدن از این محدوده از ویژگی‌های استاد صبا بود.
استاد گلپا یکی دیگر از موفقترین شاگرد استاد ابوالحسن صبا در زمینه آواز است . وی در اثنای سال های 1335 به بعد فقط در محافل خصوصی و با ساز اساتیدی چون صبا، برومند، قهرمانی، فروتن و محجوبی آوازهایی با غزل های ناب حافظ و سعدی اجرا می کرده است

بدیع زاده : اسناعیل مهرتاش چند آهنگ با اشعار خودمانی که زبان حال مردم است مثل "زال زالکه" و "یکی یه پول خروس" و مانند اینها ساخته بود و به من پیشنهاد میکرد که بخوانم. من وحشت داشتم از خواندن آنها... ولی عاقبت با استدلال و تشویق مرحوم صبا برای خواندن آنها آماده شدم.

عبدالله دوامی : پس از آزاد شدن رکن الدین خان مختاری اداره ی هنرهای زیبا تصمیم گرفت مدرسه ای شبانه برای تدریس موسیقی بوجود آورد و مرحوم رکن الدین خان مختاری را به ریاست این مدرسه برگزید. پس از تشکیل این مدرسه مختاری از من خواهش کرد تا در این مدرسه به تدریس آواز مشغول شوم. بغیر از من استاد ابوالحسن خان صبا و استاد علی اکبر خان شهنازی نیز مشق میداند...... مرحوم صبا و مرحوم حسین خان هنگ آفرین و آقای فرامرز پایور یکبار ردیفهای مرا تا اندازه ای نت نموده اند که بیشتر ردیفهای ویلن صبا از ردیفها اقتباس شده است، پاره ای از تصانیف مرا یکبار مرحوم صبا و یکبار آقای پایور به نت درآورده اند و همچنین زمانی هم آقای منصوری از طرف فرهنگ و هنر مامورنت کردن پنجاه تصنیف عارف نزد من شدند

خاطره پروانه : معلم کلاس دوم مدرسه ی «جهان تربیت» بودم. همیشه برای بچه ها یک مثنوی را می خواندم .این مثنوی برای آرم یک برنامه ضبط شد .وقتی مشغول ضبط آن بودیم، مرحوم ابولحسن صبا صدای مرا شنید.من خیلی خوشحال شدم وقتی فهمیدم ایشان استاد صباست چون استاد با مادرم آشنایی داشت.ایشان مرا تشویق کرد که کار موسیقی را دنبال کنم..... به اداره ی هنر های زیبا منتقل شدم و در آنجا با ابولحسن صبا، فاخره صبا، حسن رادمرد،خادم میثاق، حسین دهلوی کار کردم و با ارکستر های آنان همکاری کردم
شرایلی تصانیف فکاهی و طنز را بررسی مینماید و از اشخاص مطرحی مثل ابوالحسن صبا، موسی‌خان معروفی و ... نام برد و گفت: این افراد گاه روحیات شوخی نیز داشته‌اند و‌آثار شکایت شوهر، شکایت زن، تصانیف کمیک ابوالحسن خان صبا، گلوبندک، تلفیق رنگ افشاری و ماهوری، دانس کمیک و سالک از این دسته هستند.
وی قطعاتی مثل ماشین مشدی ممدلی، داد از کرایه خونه .... را حاصل سفر مرحوم بدیع‌زاده به آلمان با ارکستر آلمانی خواند و گفت: در سفر دوم بدیع‌زاده، تاج، ملوک، ملکه برومند، صبا، محجوبی، کاکایی به سوریه رفتند و در سال ‌١٣١٨ آثاری مثل مرد دو زنه، شکایت از مادر شوهر و ... را ارایه کردند

مرتضی احمدی : چند وقت پیش مرا رادیو خواستند، گفتند صفحاتی آمده که خواننده‌شان تویی اما نوازندگان را نمی‌شناسیم، وقتی چند دقیقه بعد به سراغم آمدند دیدند دارم گریه می‌کنم، چرا که اعضای ارکستر کسانی مثل ابوالحسن صبا، موسی خان معروفی، ابراهیم منصوری، مرتضی محجوبی، وزیری تبار و حسین تهرانی بودند که در آن زمان همه به جز حسین تهرانی فوت کرده بودند . احمدی درباره تاریخچه‌ی بیات تهران یا کوچه باغی گفت: کوچه باغی در گذشته به "لشی" معروف بود بعد شد "لاتی" و "بابا شملی"، ابوالحسن صبا ، خالقی ، معروفی و ... بحث‌های زیادی می‌کردند ودر نهایت گفتند ما بیات ترک، بیات اصفهان و ... داریم، اما "بیات تهران" نداریم البته این در میان هنرمندان گفته می‌شود و در میان مردم "غزل" یا "کوچه باغی" نامیده می‌شود.
صبا از اولین سازندگان قطعات نوین(غیر ردیفی)در عصر تجدد موسیقی ایرانی به حساب می آید.
دکتر تقی تفضلی، نویسنده و موسیقی شناس، درباره ی صبا میگوید: صبا نگران بود که یک عده همیشه میگویند موسیقی ایرانی غم انگیز، پردرد و غمناک است. میگفت اگر قرار باشد که برای عوض کردن آن، بگردند که یک موسیقی نشاط انگیز پیدا کنند و خدای ناکرده ریشه ی آن موسیقی، موسیقی ایرانی نباشد، این صدمه و آسیبی است که به موسیقی ایرانی میخورد و نوعی از موسیقی به وجود میآید که ایرانی نخواهد بود. زیرا میبینیم عده ای هستند که موسیقی اصیل ایرانی را فراموش کرده اند و موسیقی ای که تحویل جوانها میدهند، چیزی که نیست، موسیقی اصیل ایرانی است! صبا از اشخاصی است که کاملاً سنت موسیقی ایرانی را حفظ کرده و باعث افتخار موسیقی ایرانی است.
موسیقی سنتی ایران تنها بخشی از موسیقی نواحی کشور است. گوشه‌های امیری، طبری، دیلمان و گیلکی که استاد «صبا» آنها را وارد موسیقی دستگاهی کرده ....... به موسیقی ردیف اضافه شد،

منوچهر جهانبگلو : در کار تحقیق و پژوهش، مرحوم صبا ذوق سلیم و سرشاری داشت. از جنوبی ترین تا شمالی ترین روستاها و حتی روستاهای مهجور می رفت که نغمه ای را بشنود و به نقاط مختلف کشور سفر کرد تا نغمات محلی را جمع آوری کند. متاسفانه من کسی را نمی شناسم که این ذوق و شیوه پژوهندگی را به نقاط کمال رسانده باشد. به این جهت این راه دیگر متوقف شده است

اسدا... ملک : من می دیدم که استاد صبا و برومند چه سوالهایی از گلپا در باره گوشه های سخت و مهجور آواز ایرانی می کردند و تا وی صحیح نمی خواند سراغ گوشه و آواز دیگر نمی رفتند

علی تجویدی : هنگامی که قرار شد ردیف گردآوری ایشان (موسی خان معروفی)به چاپ برسد کمیسیونی در اداره هنرهای زیبای کشور با شرکت شش نفر از اساتید فن موسیقی (علی اکبر شهنازی،رکن الدین مختاری،ابوالحسن صبا ،احمد عبادی، نورعلی برومند و موسی معروفی)تشکیل .....و با چاپ آن موافقت نکردندچیزی نمانده بود این اثر ارزشمند که حاصل یک عمر تلاش استاد معروفی بود در بوته فراموشی سپرده شود خوشبختانه بعضی از اعضای کمیسیون مانند استاد ابوالحسن صبا و رکن الدین مختاری صلاح را در این دیدند که برای حفظ آثار جمع آوری شده ،ردیف به همان صورتی که نوشته شده چاپ و منتشر گردد
ملکه‌ برومند یا همان‌ ملکه‌ حکمت‌شعار یا به‌ قولی‌ ملکه‌ هنر نیز از دیگر خوانندگان‌ این‌ عصر بود. متولد ناهیج‌ مازندران‌ (1296) شاگرد استاد صبا در ردیف‌ و ترانه‌خوانی‌.وقتی‌ پیش‌ صبا رفت‌ آنقدر کوچک‌ بود که‌ پایش‌ از صندلی‌ به‌ زمین‌ نمی‌رسید. او در 22 سالگی‌ همراه‌ ابوالحسن‌ صبا برای‌ ضبط‌ صفحه‌ به‌ سوریه‌ و لبنان‌ رفت‌. ملکه‌ در سال‌ 1369 درگذشت‌.

مصطفی گرگین زاده : سرود " ای ایران " را با ارکستر آقای صبا که در بین 7 ارکستر تهران ارکستر شماره اول بود کار کردم
از جمله آهنگسازانی که برخی قطعات صبا را بازسازی نموده‌اند، می‌توان به حسین دهلوی، فرامرز پایور، حسین ناصحی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و جلیل عندلیبی اشاره کرد و نوازندگانی که به بازنوازی آثار صبا پرداخته‌اند، عبارتند از حسین عمومی، رحمت‌الله بدیعی، مسعود شعاری، جمشید عندلیبی، رامین جزایری و...
آثار استاد صبا غالبا به نحوی تصنیف شده که هم قابلیت اجرا به صورت تکنوازی را دارند و هم به صورت ارکسترال اعم از ایرانی و غربی که ناشی از غنای ملودیک قطعات صبا است

عطا.ا